In een democratie is de voltallige bevolking soeverein en is alle autoriteit gebaseerd op de (minstens theoretische) instemming van het volk. Deze bestuursvorm is gebaseerd op het menselijke gelijkheidsideaal. Als iedereen vrij en gelijk in rechten en plichten geboren is (zoals in het eerste artikel van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staat) dan heeft ook niemand méér recht dan een ander om bepaalde wetten vast te stellen of beslissingen te nemen. Het toepassen van die theorie in de politieke praktijk is vaak niet eenvoudig en kent vele aspecten.
Er is een volksvertegenwoordiging
Een representatieve democratie heeft een volksvertegenwoordiging, die rechtstreeks door de bevolking wordt gekozen. In een aantal landen bestaat het parlement uit twee kamers: Het Federaal Parlement van België bestaat uit de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat. Door de rechtstreeks gekozen kamer wordt een regering gevormd. In een representatieve democratie heeft de kiezer dus een indirecte invloed op de samenstelling van de regering.
Er zijn vrije, eerlijke en geheime verkiezingen
Om verkiezingen democratisch te kunnen noemen moeten ze vrij zijn. Elke burger moet vrij zijn keuze kunnen bepalen en er moet uiteraard iets zijn om tussen te kiezen. Bovendien moeten ze geheim zijn, regelmatig plaats vinden en moeten ze eerlijk verlopen. Er mogen geen groepen van de verkiezingen worden uitgesloten. Het recht van burgers om in vrijheid te kiezen is in een democratie verbonden met het recht van burgers om zich verkiesbaar te stellen.
Er is sprake van machtenscheiding
Er moet een scheiding zijn tussen de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. De wetgevende macht is het parlement, de uitvoerende macht is de regering en de rechterlijke macht zijn degenen die toezien op de naleving van wetten in een land. Deze scheiding moet er onder meer voor zorgen dat niet te veel macht terechtkomt in de handen van een kleine groep.
Er wordt gestreefd naar politieke gelijkheid voor iedereen
Alle burgers moeten dezelfde rechten en plichten hebben en moeten gelijk behandeld worden door de overheid. Er moet gestreefd worden naar politieke gelijkheid maar er bestaan in de maatschappij grote verschillen tussen mensen. In een democratie mag het niet zo zijn dat een bepaalde groep burgers van nature meer rechten of plichten heeft dan een andere groep.
Er is een grondwet
Om een samenleving vorm te geven zijn er een grondwet, internationale verdragen en gewone wetten nodig. De maatschappij is een georganiseerde samenleving van mensen door wetten en verdragen, die op een democratische wijze tot stand zijn gekomen. Het is belangrijk dat de wet wordt nageleefd en dit niet alleen door de burgers maar ook door de overheid. Een democratie is per definitie een rechtsstaat. Maar tegelijkertijd kan er ook een spanning bestaan tussen democratie en rechtsstaat. Democratisch genomen besluiten kunnen bijvoorbeeld indruisen tegen de principes van de rechtsstaat.
De vrijheid van burgers wordt beschermd
Democratie en vrijheid gaan samen als een tweeling. De betekent niet dat in naam van de vrijheid alles kan, dat je zomaar alles kunt zeggen. Om te bepalen wat wel en wat niet kan, is in een democratie een onafhankelijke rechterlijke macht nodig.
De rechters moeten ervoor zorgen dat de wet wordt toegepast. Als iemand zich beledigd voelt kan hij naar de rechter stappen om bijvoorbeeld schadevergoeding of rectificatie te eisen. De bestuurders van een land mogen de vrijheid van meningsuiting op geen enkele wijze beperken. Doen ze dit wel, dan wordt de democratie geweld aangedaan.
Er is een maatschappelijk middenveld
Het maatschappelijk middenveld bestaat uit vakbonden, natuur- en milieuorganisaties, patiëntenverenigingen, werkgeversverbanden, enzovoort. Deze duizenden organisaties die los van de overheid functioneren zijn het kloppend hart van de democratie. Deze non-gouvernementele organisaties (ngo’s) vormen zowel een link als een buffer tussen het volk en de overheid. Zij beschermen de vrijheid van de burgers tegen een concentratie van macht in de handen van een regering.
Er zijn vrije media
Radio, televisie, kranten en internet verschaffen informatie en leveren daardoor een bijdrage aan het debat. Een democratie kan niet zonder vrije media. Maar de relatie tussen politiek en media is vaak ingewikkeld en bepaald niet vrij van conflicten: de politicus wil niet alles vertellen, terwijl de journalist wel alles wil horen (tenminste dat hopen wij, maar is dat wel zo?).